Wielkopolska Izba Rolnicza

Wielkopolska Izba Rolnicza – jednostka samorządu gospodarczego rolnictwa i instytucja publiczno-prawna, ustanowiona w celu zorganizowania zawodu rolniczego oraz w dziedzinie działalności rolnictwa. Samorząd rolniczy stanowił zdecentralizowaną formą administracji publicznej o charakterze przymusowym, obejmujących wszystkich rolników. Pojęcie rolnictwo obejmowało – oprócz rolnictwa – również leśnictwo, ogrodnictwo, hodowlę zwierząt i ryb oraz inne gałęzie wytwórcze związane z gospodarstwem rolnym.

Powstanie Izby

Wielkopolska Izba Rolnicza powstała jako pierwsza izbą na ziemiach polskich. Jej rodowód sięga 1895 r., kiedy zorganizowana została w rejencji poznańskiej w oparciu o pruską ustawę o izbach rolniczych z 1894 r. Pierwotnie nadano jej nazwę Izba Rolnicza w Poznaniu, którą w 1920 r. dekretem Ministra b. dzielnicy pruskiej zmieniono na Wielkopolska Izba Rolnicza.

Po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. powołano Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej z uprawnieniami do przejęcia od władz pruskich wszelkich władz i urzędów pod bezpośrednie kierownictwo władz polskich. Proces spolonizowania pruskiej izby rolniczej polegał na dostosowanie ustawodawstwa pruskiego do aktualnej sytuacji politycznej i społeczno-gospodarczej kraju. Decyzją Ministra b. dzielnicy pruskiej z 1919 r. przejęto cały stan posiadania izby, w postaci nieruchomości, zasobów, szkół rolniczych, stacji doświadczalnych i dokumentów (ksiąg zwierząt zarodowych). Przejmując izbę, Polacy obsadzili swoimi urzędnikami stanowiska zajmowane wcześniej przez Niemców, pozostawiając dawną strukturę wydziałów.

Rozporządzeniem Ministra b. dzielnicy pruskiej z 1920 r. o izbach rolniczych nadano izbie statut oraz wybrano prezesa Izby. Podstawowym zadaniem izby było współdziałanie z administracją rządową, reprezentacja i obrona interesów rolnictwa i leśnictwa, zakładanie i prowadzenie szkół rolniczych, stacji doświadczalnych oraz popieranie postępu rolniczego. Funkcje wykonawcze sprawował dyrektor izby, któremu podlegały następujące wydziały kierowane przez naczelników:

• Wydział Ekonomiczny,
• Wydział Szkolnictwa Rolniczego,
• Wydział Leśnictwa,
• Wydział Hodowli Inwentarza,
• Wydział Nasienny,
• Wydział Produkcji Rolniczej,
• Wydział Książkowości Rolniczej,
• Wydział Budownictwa Wiejskiego,
• Wydział Stacji Doświadczalnych,
• Wydział Organizacji Małorolnych,
• Wydział Wydawnictw.

W 1924 r. ogólna liczba zatrudnionego pracowników wynosiła 147 osób, w tym personel urzędniczy, nauczyciele, specjaliści i doradcy.

Izba rolnicza wg ustawy z 1928 r.

Rozwój izb rolniczych w okresie międzywojennym można podzielić na dwa okresy. W pierwszym okresie obejmującym lata 1918–1928 na terenie kraju funkcjonowały trzy izby rolnicze – w Poznaniu, Toruniu i Katowicach. Wielkopolska izba Rolnicza i Pomorska Izba Rolnicza powstały decyzją Ministra b. dzielnicy pruskiej. Natomiast Śląska Izba Rolnicza działała na podstawie autonomicznej ustawy Sejmiku Śląskiego i podlegała Wojewodzie Śląskiemu, dlatego Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych nie posiadał bezpośrednich uprawnień w stosunku do tej izby.

W 1922 r. podjęto próbę utworzenia izb rolniczych na jednolitych zasadach w całym państwie, jednak negatywna opinia w Związku Polskich Organizacji Rolniczych, wstrzymała prace legislacyjne. Dopiero rozporządzeniem Prezydenta RP z 1928 r. zdefiniowano izby jako jednostki samorządu gospodarczego i osobę publiczno-prawną, działającą na obszarze jednego województwa. Istota samorządowego charakteru izb rolniczych wyrażała się w wykonywaniu przez nie praw zwierzchnich w stosunku do członków, których przynależność do izb rolniczych była obligatoryjna. Izby posiadały charakter powszechny, mogły zatem reprezentować interesy wszystkich rolników i bronić całego rolnictwa.

Według statutu nadanego Izbie w 1929 r. organami Izby były – rada Izby, zarząd Izby i prezes Izby. Rada Izby składała się z 70 radców pochodzących z wyboru oraz 14 pochodzących z nominacji. Wśród ogólnej liczby radców pochodzących z wyboru wchodziło 48 radców z okręgów wyborczych i 22 radców z wyboru ze społecznych organizacji rolniczych. Radzie nadano dużo kompetencji, w tym wybór prezesa i wiceprezesa izby, wybór członków zarządu Izby oraz ich zastępców, uchwalenie preliminarza budżetowego oraz zatwierdzanie sprawozdań rachunkowych Izby. Dla przeprowadzenia wyborów radców ustanowiono 24 okręgów wyborczych, przy czym w każdym okręgu wybierano po dwóch radców.

Izba rolnicza wg ustawy z 1932 r.

Wprowadzenie w 1932 r. nowelizacji ustawy o izbach rolniczych wynikało z potrzeby nawiązania bliższej współpracy izb z samorządem terytorialnym. Do zadań izb rolniczych należało współdziałanie z władzami państwowymi przy wykonywaniu nadzoru nad działalnością powiatowych związków samorządowych. Jednym z najważniejszych celów tego współdziałania było zapewnienie jednolitości prowadzonej przez obydwie organizacje samorządowe akcji popierania rolnictwa.

Drugim problemem określony w ustawie z 1932 r. było bardziej precyzyjne określenie dochodów izb rolniczych. W ustawie z 1928 r. w sposób enigmatyczny określono, że dochody pochodzą z opłat za świadczenia i usługi, z własnego majątku oraz z zasiłków rządowych i samorządowych.

Dopiero w 1932 r. przyjęto, że gospodarka finansowa Izby funkcjonowała w granicach ustalonych w budżecie, zaś dochody izby składały się z:

• 3% udziału w ogólnej kwocie państwowego podatku gruntowego, pobranego w okręgu Izby,
• 50% kwot uzyskiwanych z okręgu izby na podstawie przepisów obowiązujących o finansach komunalnych,
• opłat ustanowionych na rzecz izby na mocy obowiązujących ustaw,
• opłat za świadczenia i usługi oddawane rolnikom przez izbę,
• zasiłków rządowych, samorządowych lub innych.

Zadania Izby

Do zadań izb rolniczych należało:

• przedstawicielstwo i obrona interesów rolnictwa,
• samodzielne przedsiębranie – w granicach obowiązujących przepisów prawa – środków w zakresie wszechstronnego popierania rolnictwa,
• wykonywanie czynności powierzanych izbom rolniczym przez ustawy ł rozporządzenia oraz współdziałanie z władzami rządowymi i samorządowymi we wszelkich sprawach dotyczących rolnictwa, w szczególności zaś przy wykonywaniu przez te władze nadzoru nad działalnością powiatowych samorządów terytorialnych i zapewnianiu jednolitości prowadzonej przez te samorządy akcji w dziedzinie rolnictwa.

Cele Izby

W urzeczywistnianiu przedstawicielstwa i obrony interesów rolnictwa izby rolnicze miały na celu:

• występowanie do władz rządowych i samorządowych z wnioskami o ogólnych potrzebach rolnictwa oraz o potrzebach rolnictwa ich okręgów,
• wydawanie opinie w sprawach dotyczących rolnictwa, w szczególności zaś opinie o projektach ustaw i rozporządzeń z zakresu rolnictwa oraz innych dziedzin, mających znaczenie dla rolnictwa,
• delegowania swoich przedstawicieli do istniejących przy władzach rządowych organów doradczych,
• wyznaczania na żądanie właściwych władz lub osób zainteresowanych rzeczoznawców do wydawania opinii, stwierdzania stanu faktycznego oraz innych działań, wymagających wiarogodności i znajomości rzeczy w sprawach dotyczących rolnictwa,
• składania Ministrowi Rolnictwa i Reform Rolnych sprawozdania o stanie rolnictwa w ich okręgach.

Samodzielne popieranie rolnictwa

W zakresie samodzielnego popierania rolnictwa do zadań izb rolniczych w szczególności należało:

• zakładanie i utrzymywanie szkół rolniczych oraz szerzenie oświaty rolniczej pozaszkolnej,
• organizowanie doświadczalnictwa we wszystkich gałęziach produkcji rolnej,
• organizowanie wystaw i pokazów rolniczych,
• udzielanie porad i pomocy fachowej w sprawach rolnictwa,
• organizowanie rachunkowości gospodarstw rolnych,
• organizowanie melioracji rolnych, sprawowanie opieka nad spółkami wodnymi, pastwiskowymi i leśnymi, lecznictwa zwierząt domowych,
• organizowanie hodowli, w szczególności kwalifikowanie gospodarskich zwierząt zarodowych i prowadzenie ksiąg tych zwierząt, wykonywanie kontroli gospodarstw hodowlanych oraz produktów hodowli,
• kwalifikowanie nasion i ziemiopłodów wprowadzanych do obrotu handlowego jako materiał uszlachetniony,
• organizowanie akcji ochrony roślin przed chorobami roślin i ich szkodnikami oraz akcji tępienia chwastów.

Wybór radców w okręgach wyborczych

Do rady izby wybierano osoby przez zgromadzenia wyborcze, bez różnicy płci, które przy braku przeszkód, czyniących zadość następującym warunkom:

• ukończyły 30 lat,
• byli właścicielami, dzierżawcami (użytkownikami) lub kierownikami założonych w okręgu izby gospodarstw rolnych,
• pracowali w okręgu izby w dziedzinie rolnictwa i posiadali wykształcenie wyższe lub wykształcanie rolnicze co najmniej średnie.

Okręgi wyborcze z 1933 r.

Dla przeprowadzenia wyborów radców ustanowiono 7 następujących okręgów wyborczych, przy czym w każdym okręgu wybierano po jednym radcy:

• I – ostrowski, kępiński, krotoszyński, rawicki,
• II – leszczyński, gostyński, śremski, jarociński,
• III – poznański, Poznań, kościański, średzki,
• IV – gnieźnieński, Gniezno, wrzesiński, mogileński, żniński,
• V – wągrowiecki, obornicki, szubiński, chodzieski,
• VI – bydgoski, Bydgoszcz, inowrocławski, Inowrocław, wyrzyski, VII -nowotomyski, szamotulski, międzychodzki, czarnkowski, wolsztyński.

Ponadto dokonywano wyboru radców z wyboru społecznych organizacji rolniczej, w tym po jednym radcy z następujących organizacjii:

• Wielkopolskie Towarzystwo Kółek Rolniczych,
• Wielkopolski Związek Kółek Włościańskich,
• Naczelna Organizacja Zjednoczonego Przemysłu i Rolnictwa Zachodniej Polski,
• Wielkopolskie Towarzystwo Hodowli Bydła Czarno-Białego Rasy Nizinnej,
• Wielkopolski Związek Hodowców Konia Szlachetnego,
• Wielkopolski Związek Hodowców Trzody Chlewnej,
• Związek Zawodowy Hodowców i Wytwórców Nasion i Ziemniaków Siewnych „Cerelita”,
• Związek Stowarzyszeń Plantatorów Buraków Cukrowych Wielkopolski i Pomorza,
• Wielkopolskie Zrzeszenie Właścicieli Lasów.